Sampo ở đây không phải tên một vị anh hùng hay công chúa nào cả mà là tên một cối thần trong truyền thuyết, gắn liền với sử thi nổi tiếng Kalevala của người Phần Lan.
Trước hết phải giới thiệu qua, Kalevala được coi là bộ sử thi quốc gia của Phần Lan, do tác giả Elias Lönnrot sưu tầm từ những tích truyện dân gian và biên soạn lại vào năm 1835. Thần thoại Phần Lan và những câu chuyện trong Kalevala đã trở thành một trong những nguồn cảm hứng cho nhà văn Tolkien (tác giả Chúa Nhẫn) thời trẻ , giúp ông viết lên những tác phẩm huyền bí kinh điển trong tương lai. Ngày 28 tháng 2 hàng năm được chọn là ngày Kalevala, và cho đến ngày nay trở thành ngày văn hóa của người Phần Lan.
Phần nội dung chính của sử thi Kalevala kể về Väinämöinen – một ông già thông thái có gốc gác thần thánh, Ilmarinen – một thợ rèn xuất chúng và Lemminkäinen – chiến binh vĩ đại.
Phần câu chuyện về Sampo được kể trong chương thứ 10 của sử thi, liên quan đến Väinämöinen và chàng thợ rèn Ilmarinen. Väinämöinen trong hành trình của mình, lạc đến đến vùng đất Pohjola ở phương Bắc. Thống trị vùng đất này là mụ phù thủy Louhi, có nhiều tài phép, có thể bắt cả Mặt Trời Mặt Trăng đem nhốt trong hầm của mụ và đặc biệt, các cô con gái của mụ đều nổi tiếng xinh đẹp.
Louhi đồng ý thả Väinämöinen trở về quê hương là vùng đất Kalevala và hứa sẽ gả con gái cho Väinämöinen nếu ông có thể tạo ra Sampo, một cối thần trong truyền thuyết, chưa từng được nghe kể qua về hình dáng hay xuất xứ của thần vật này.
Väinämöinen thú nhận rằng không thể tạo ra một thứ như Sampo, nhưng ông ta hứa sẽ gửi đến cho mụ phù thủy Ilmarinen – chàng thợ rèn nổi danh, người có thể tạo ra mọi thứ trên đời. Väinämöinen dùng phép thuật đưa Ilmarinen đến lâu đài của Louhi, lúc ban đầu chàng thợ rèn không đồng ý làm công việc này cho đến khi được hứa hẹn gả cho chàng cô con gái út – người xinh đẹp nhất trong những người con gái của Louhi. Vậy là Ilmarinen đồng ý rèn Sampo chỉ với nguyên liệu là một sợi lông cánh của con thiên nga, một ít sữa của một con bò, một ít lúa mạch và lông cừu.
Trong ngày đầu tiên, Ilmarinen lôi ra từ lò rèn một cây cung vàng. Đó là một vũ khí mạnh mẽ, nhưng nó quá độc ác và đòi hỏi mỗi ngày phải đoạt mạng một người, còn ngày lễ thì phải gấp đôi. Vì vậy Ilmarinen đập vỡ cây cung và vứt lại nó vào lò rèn.
Ngày thứ 2, chàng thợ rèn lôi từ trong lò ra hẳn một con thuyền lớn màu đỏ bọc cạnh vàng. Nó là một con thuyền đẹp đẽ nhưng luôn thích lao vào những trận chiến, vì vậy cũng bị đem trở lại lò rèn.
Ngày thứ ba, trong lò rèn lôi ra được một con bò cái. Con bò chỉ mãi ngủ và sữa cứ chảy liên tục từ bầu vú của nó một cách phung phí, thế là Ilmarinen chẳng mừng hớn hở, chàng chặt bò thành từng mảnh nhỏ, ném chúng vào ngọn lửa đỏ hồng.
Ngày thứ tư, Ilmarinen lôi ra một cái cày bọc vàng. Cái cày đẹp quá nhưng chỉ biết dùng để cày bừa, thế là chàng thợ rèn cũng ngán ngẩm vứt lại nó vào trong lò hồng rực lửa.
Đến ngày thứ 5, cuối cùng Sampo cũng xuất hiện, nó là cái cối xay hạt bằng vàng lấp lánh, có 3 cửa. Mỗi cửa lại có thể nhả ra 3 thứ khác nhau với số lượng vô hạn: tiền vàng, bột mì và muối. Đây là 3 thứ quan trọng nhất đối với con người lúc bấy giờ, chính vì thế có một cái “máy” có thể sản xuất ra chúng vô hạn thì đúng là báu vật quý giá nhất trên đời rồi (nếu bạn thắc mắc không biết muối quan trọng như thế nào thời đó, hãy tìm đọc lại câu chuyện cổ tích Hoàng tử muối).
Tóm tắt đoạn cuối của Kalevala:
Sau khi tạo ra Sampo, Louhi ngay lập tức cất báu vật vào kho của mụ. Thế nhưng cô con gái của Louhi lại trở mặt không chấp nhận cưới Ilmarinen vì “không muốn xa quê hương, xa mẹ hiền yêu dấu”. Chàng Ilmarinen trở về quê nhà trong thất vọng và đau buồn.
Chẳng mấy chốc sau đó, Väinämöinen cùng Ilmarinen quay trở lại để đòi vợ. Con gái của Louhi buộc phải chọn 1 trong 2 người làm chồng, vậy là nàng ta chấp nhận cưới Ilmarinen – người đã tạo ra được Sampo. Đáng buồn thay nàng sau đó chết bởi một lời nguyền, Ilmarinen không chịu được cảnh “mồ côi vợ” nên tạo ra một cô vợ bằng vàng và bạc, nhưng cũng không làm chàng ta hạnh phúc. Cuối cùng, Väinämöinen, Ilmarinen rủ nhau thành lập một đoàn người, quay trở lại Pohjola để cướp Sampo. Väinämöinen tạo ra một cây đàn 10 dây (chính là đàn Kantele – nhạc cụ truyền thống của người Phần Lan) , dùng tiếng đàn ru ngủ mọi người và đánh cắp Sampo thành công.
Đoàn người giong thuyền ra khơi nhanh chóng nhưng mụ phù thủy Louhi đã kịp đuổi theo. Mụ biến thành một sinh vật nửa sư tử nửa đại bàng, tấn công con thuyền. Trong cuộc giao tranh, Sampo bị vỡ tan tành, Louhi chỉ giành lại được 1 mẩu nhỏ của báu vật. Một phần nhả ra tiền vàng do Väinämöinen giành được, ông đem về quê hương Kalevala và vùng đất này trở nên giàu có. Phần duy nhất còn nguyên vẹn của Sampo là lỗ tạo ra muối, đã bị rơi xuống biển, cũng kể từ đó mà nước biển mới mặn như thế. Câu chuyện dài dằng dặc về cối thần Sampo của người Phần Lan.
”Với những ca khúc bất tử này trong hành trang, Phần Lan đã có thể dũng cảm và tự tin nhìn thẳng vào quá khứ của mình và có thể nhận biết được trước hướng phát triển của dân tộc trong tương lai. Nó đã có thể kiêu hãnh nói. Tôi cũng có một lịch sử!” J.G. Linsen (1835).
”Khi làm nên Kalevala, nhân dân Phần Lan đã làm cho mình một con đường xuyên qua núi đá cheo leo, không những chỉ tiến đến Châu Âu, mà đến cả thế giới văn minh. Kalevala sáng chói như Bắc Đẩu trên trời cao, kể cho toàn nhân loại nghe về bộ tộc Phần Lan” M.J. Eisen (1909).
Tham khảo:
https://peterpotter90.wordpress.com/2018/04/12/bau-vat-sampo-va-su-thi-kalevala/
Dựa trên sách sử thi Kalevala do dịch giả Bùi Việt Hoa đã dịch qua tiếng Việt, cuốn sách xuất bản năm 1994.
